ΤΟΥ ΕΛΙΣΣΑΙΟΥ ΒΓΕΝΟΠΟΥΛΟΥ
Οι αδελφοί Ζαν-Πιερ και Λικ Νταρνέν, δυο ακούραστοι μάστορες του σύγχρονου ευρωπαϊκού κοινωνικού ρεαλισμού, έχτισαν μια φιλμογραφία που ανασαίνει μέσα στις ρωγμές της καθημερινότητας. Από το Rosetta (Χρυσός Φοίνικας, 1999) μέχρι το L’Enfant (Χρυσός Φοίνικας ξανά, 2005) και το Le Gamin au Vélo, οι Νταρνέν δεν χαρίζονται σε καμία εξιδανίκευση της φτώχειας, αντίθετα, την κοιτούν κατάματα, με μια κάμερα που ακολουθεί στενά πρόσωπα, βλέμματα, σιωπές, λες και θέλει να αγγίξει το βάρος τους.
Η τέχνη τους είναι λιτή, σχεδόν ασκητική, μα αφοπλιστικά ανθρώπινη, οι πρωταγωνιστές τους δεν είναι ούτε ήρωες ούτε θύματα, μα άνθρωποι της διπλανής πόρτας, που μοχθούν να σωθούν από μια κοινωνία που σπάνια τους βλέπει. Στο σινεμά τους, το σενάριο και η κάμερα είναι ένα: μια αίσθηση ότι τίποτα δεν είναι βέβαιο, όλα κρίνονται σε μια χειραψία, μια ματιά, μια απόφαση που μπορεί να αλλάξει ή να σβήσει μια ζωή. Οι Νταρνέν, σε πείσμα της εποχής, συνεχίζουν να μας υπενθυμίζουν ότι το σπουδαίο σινεμά μπορεί να είναι σιωπηλό, μα ποτέ αμέτοχο.
Η ταινία «Νεαρές μητέρες» (Jeunes Mères), η τελευταία απόδειξη της σταθερής λαβής των αδελφών Νταρντέν στον κοινωνικό ρεαλισμό, δεν είναι μια ταινία που σε προσκαλεί απαλά, σε τραβάει από τον καρπό μέσα από στενούς διαδρόμους, κοινές κουζίνες και μισοψιθυριστές ελπίδες που μπορεί να διαλυθούν μέχρι το πρωί. Βραβευμένο στις Κάννες για το σενάριό του, πρόκειται για ένα από εκείνα τα σενάρια που δεν αφηγούνται τόσο μια ιστορία, όσο την ακούνε να ξετυλίγεται, γραμμή προς γραμμή, στον ωμό ρυθμό της καθημερινής επιβίωσης.
Η υπόθεση είναι διαπεραστική μέσα στην απλότητά της: πέντε νεαρές μητέρες, η καθεμία με ένα μωρό και μια τσάντα με φαντάσματα, βρίσκονται να συγκατοικούν σε ένα μεταβατικό καταφύγιο στις παρυφές μιας βελγικής πόλης. Το καταφύγιο δεν είναι ακριβώς σπίτι, ούτε ακριβώς ίδρυμα, ένα οριακό καθαρτήριο όπου οι κοινωνικοί λειτουργοί φτιάχνουν τσάι, τα νήπια ουρλιάζουν στις σκάλες και ο προορισμός της επόμενης εβδομάδας είναι πάντα οδυνηρά αβέβαιος.
Με τον τυπικό τρόπο του Νταρνέν, το σενάριο δεν παρουσιάζει αυτές τις γυναίκες ως αγίες ή κακές. Είναι κάπου ενδιάμεσα: μισές κοπέλες, μισές μητέρες, που κουβαλούν τα συντρίμμια του παρελθόντος τους ενώ παλεύουν με τις εύθραυστες δυνατότητες ενός μέλλοντος. Η ευφυΐα του σεναρίου είναι ότι ποτέ δεν κάνει κήρυγμα για τη φτώχεια ή τη μητρότητα, απλώς το δείχνει, στιγμή προς στιγμή χωρίς συναισθηματισμούς. Μια μητέρα, μόλις δεκαοκτώ ετών, προσπαθεί να μελετήσει για το απολυτήριο του λυκείου, ενώ το μωρό της ουρλιάζει στο διπλανό δωμάτιο. Μια άλλη κρύβει μελανιές κάτω από τα μανίκια της, καχύποπτη για την καλοσύνη όλων. Μια τρίτη, που φαίνεται μόνο αποσπασματικά, είναι ξανά έγκυος, ο πατέρας έχει φύγει ή ίσως δεν υπήρξε ποτέ.
Ο διάλογος είναι αραιός αλλά φορτισμένος. Οι Νταρνέν γράφουν την ομιλία όπως ακούγεται στην πραγματικότητα όταν είσαι απένταρος και φοβισμένος: ωμή, πρακτική, διακεκομμένη με το ξαφνικό τράνταγμα ενός μυστικού ή μιας κατηγορίας. Το σενάριο αποτυπώνει πώς η φτώχεια δεν είναι απλώς μια οικονομική κατάσταση αλλά μια καθημερινή διάβρωση της αξιοπρέπειας, στον τόνο της φωνής ενός κοινωνικού λειτουργού, στους αναστεναγμούς πίσω από κλειστές πόρτες γραφείων, στους τρόπους με τους οποίους οι γυναίκες διαπραγματεύονται τα ψίχουλα βοήθειας αρνούμενες να λυπηθούν.
Το σενάριο επιτρέπει αναλαμπές ζεστασιάς. Μια από τις πιο δυνατές σεκάνς της ταινίας είναι και η πιο ήσυχη: πέντε εξαντλημένες μητέρες μοιράζονται ένα βραδινό γεύμα στην κοινή κουζίνα, ανταλλάσσοντας παιδικές αναμνήσεις που τσούζουν και καταπραΰνουν εξίσου. Για μια στιγμή, γίνονται και οι ίδιες μητέρες η μία της άλλης – οι μόνες που έχουν.
Το βραβείο στις Κάννες δεν είναι τυχαίο. Σε μια εποχή όπου ο κοινωνικός ρεαλισμός συχνά πνίγεται από πιο φανταχτερές φεστιβαλικές ταινίες, οι Νταρνέν μας υπενθυμίζουν ότι ένα σενάριο μπορεί ακόμα να είναι μια μορφή ριζοσπαστικής μαρτυρίας. Το «Νεαρές μητέρες» δίνει φωνή σε γυναίκες για τις οποίες μιλούν πολύ πιο συχνά από ό,τι τους επιτρέπεται να μιλήσουν για τον εαυτό τους. Το σενάριο δεν υπόσχεται ευτυχές τέλος, αντίθετα προσφέρει μια εύθραυστη ειλικρίνεια για το πώς μπορείς να χτίσεις ένα αύριο από τα συντρίμμια του σήμερα – αν είσαι τυχερή, αν είσαι πεισματάρα, αν έχει ο ένας τον άλλον.
Το «Νεαρές μητέρες» έχει το ίδιο DNA, την ίδια κοινωνική αγωνία, το ίδιο βλέμμα στους αόρατους της Ευρώπης. Οι χαρακτήρες αντέχουν να σταθούν πλάι σε παλιότερους ήρωες των Νταρντέν. Κι αν το σινεμά τους σήμερα δείχνει πιο ήπιο, παραμένει βαθιά ριζωμένο στην ευθύνη του να αφηγούνται ιστορίες που άλλοι θάβουν κάτω από στατιστικές. Και μόνο που το κάνουν ξανά, αυτό αρκεί για να κρατήσουμε το βλέμμα καρφωμένο στην οθόνη.